Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación rústica de los dos compadres Chinto y Mingote: Diferenzas entre revisións

En Galifontes, o Wikisource en galego.
Contido eliminado Contido engadido
Sen resumo de edición
Sen resumo de edición
Liña 105: Liña 105:


Ch. O mesmo que si un Anxsel bolo dexsera, ¿è os cabalos?
Ch. O mesmo que si un Anxsel bolo dexsera, ¿è os cabalos?

Ming. Eses coma seus compañeiros, tamen lebaron ò mesmo camiño:
desque acabamos, collemosche todo, è poñemolos en carros para lebar ò rio.
Cando che estabamos celebrando esto, oimosche ùn-a bocina, ou trompeta;
bolbemos à cara ¡è vimos! tantos soldados que trahian nus paus ùn-as paomas
cos brazos abertos. Botamosche à fuxsir, para ò monte è eles tras nos; pero
no nos colleron, mas lebaron todos os bois è carros cargados, è puxseron lume
à casi todo ò Lugar. Nosoutros que andabamos como ò paxsaro de seca para
meca, logo que soupemos que se foran, bolbemos para ó Lugar, è bimos chegar
un amigo noso, que se xsuntou cun Frade que tiña corenta è nobe omes xsunta
Ourense, è contounos que abian feito tres descargas contra ò Exsercito de Sul,
è dempois que lle mataron us poucos dos seus ladrois, que asi lles chamo, è ei
de chamar, é se retiraron para outra parte ¿ti bes como brua un xsabalín cando
se be acosado dos càs? pois asi dice que che bruaba, è pateaba ese Sul, è que
falaba “Une Fraire con cinconte omi tenibii el atreviman de facer frent aun
exsercite vitorioso, como el de moa: esti seti farsa futre, è de afusilé tuti.” Pero
que burro è ome, coma si lle abian de pordiante, ninlle abian de ter medo.
Estubemosche, ome de Dios è Maria Santisima, nobe dias sin ber mais
gabachos, aunque tiñamos noticia, que en tal parte bulrraran as mulleres de
fulanos, que aculà puxseran fogo as casas, è lebaran ò gando, è as bestas,
matando tantos nenos, que ali afusilaron estes, è aquelles omes, é enfin todos
os dias oiamos campanas, que este foi ò albitrio que se tomou para que cando
biñesen fuxsise à xsente para ò monte. Un dia de madrugada bemos chegar
un Cabaleiro, que cuidamos que biña fuxsindo, como todos os dias chegaban
Frades, Cregos, Señoras, nenos &c., cando nos ben coa embaixsada de que no
nos fosemos do Lugar que chegaban Franceses, sin que fixsesen à ningun mal,
è que do contrario queimarian as casas !quen tal oyeu! amarramoscho,
fixsemoslle decir à confesion, è logo dimoslle pasaporte. O anoitecer
chegaronche outros vinte è dos diabros das colas, pedendo racions para os
compañeiros: meu compadre ò Xsuez foise à casa do tio Cristobo, è
dixsolle: “Ome teño na casa esta noite vinte è dos Dragós, non hay comodidad
para tantos, si me fixseras ò fabor de aloxsar na tua casa algus estimariacho,”
è dixsolle Cristobo ¿si ome, si, mandame os que queiras, aunque sean todos?
O Xsuez mandoulle catorce, admeteunos con moito agrado, doulles de cear ó
que quixseron, è tamen de beber, è eles loucos decian “ser bon Patron, ser bon
Patron.” ¿Pero non sabes ò que fixso Cristobo?

Ch ¿E que fixso?

Ming. Como nonche tiña na casa si non aquelo mas preciso, foise à
eira, trouxsoche para facerlles as camas toda à palla que tiña, è dempois que
estaban durmindo, pegouche fogo à palla, è él escapou deixsandos fechados.
El è verdad que quedou sin casa, pero botou de conta que si dempois lla abian
de queimar eles, tibo ò gusto de que ardesen nela. ¡Vallame Dios que
gusto todos tiñamos ò ber desde lexsos arder à casa, relinchar os facos, è gruñir
os diabrillos de dentro! O resultado foiche, que os catorce ficaron, é os oito da
casa do Xsuez tamen pereceron alà de noite, ¿queres creer que despois non beu
mais ningun à este Lugar anque pasaron por cerca? Pero tí pensarás que non
fixsemos mais nada (¡ò que te engañas!) Douchese en reunir à Paisanage
mandada por algus Cregos, è particulares, è ibamosche ò camiño real, eùs
poucos poñianse tal como daqui un quarto de legua, è si era pequeno numero
de Franceses deixsabamolos entrar, è os da diante empezaban ò fogo, è mentras
ibamos outros por detras, è empezabamos à gritar como nùn-a monteria,
rendibú, rendibú, è coma eles bian tanta xsente, tiraban de armas, è poñianse de
rodillas para que no nos matasemos; pero aunque foran os que foran todos nos
parecian nada à sede quelles tiñamos. Nùn-a ocasion entre eu è outro,
estubemos axsexsando para un Frances que biña solo polo camiño, anque atras
ò seguian moitos mais, obserbamos que mirou aùn-a parte è à outra, è que se
deitou, è nos fumonos agachadiños à rentes do balo, è saltamos dun golpe
sobre del, que cando quixso recordar xsa se encontrou sin fusil; amarramolo
ben, è subimolo à un cerro, è mentras que ò meu compañeiro ò escabechaba,
fun aber si biñan mais, òu que rumbo tomaban, cando oio ò meu
compañeiro, que me decia ¿Mingote, Mingote, cata aqui que dice este
demonio? bolbin ¡è que decia! estabache co as maus lebantadas<ref>No orixinal ''lebandas'', corrixido para ''lebantadas na fe de erratas.</ref> gritando “seti
Aleman, seti Aleman christianus,” es dentonces espriqueille ò meu compañeiro
que decia que era Aleman, è él dixsome ¿è que xsente è esa? respondille eu son
os compañeyros dos Fra[n]ceses que beñen à axsudalos; è salta ò meu
compañeiro, (baya que me dou ùn-a gana de rir) ¿esos son os que eu
busco? pois xsa que è Aleman que diga ò credo, que si fora Frances, nin astra
eso lle deixsaba, porque xsa estan condenados. Acabado esto notamos cos que
biñan atrás se dirixsiron ò Conbento de Tenorio, din recado os xsefes,
xsuntámonos, é fomonos alá, è collemoschos coma ò rato na rateira, porque
anque fixseron fogo, arroxsámonos con tal furia à eles, que nin un escapou.

Ch. ¿E donde tiñades as municions para todo eso?

Ming. Un-as sacabamolas os Franceses, è outras dabannolas nos Portos
de mar aquelas boas almas dos Ingreses, que Dios lles faga tanto ben como eles
nos fixseron. Dempois que dimos en reunirnos à catro mil omes, è mais, porque
ò mismo era oir á campana concurriamos coma as moscas ò mel, dimos na traza
de facer cañons ¿è sabes como? colliamosche un tronco de calquera arbol,
escababámoscho por dentro cò seu oido, logo poñiamoschelle ùn-as
abrazadeiras gordas de ferro, è desta sorte resistia hasta doce cañonazos. Cando
asi nos bimos, xsa nin à toda à Francia lle tiñamos medo. ¿Queres creer que tal
foi ò que cobraron os gabachos, que nin por Dios, nin por Xsudas querian subir
à montaña, nin pelear cos Brigantes, que asi nos chamaban à todos? pero con
todo eso que burros eran, cuidaban que seique no nos abiamos de ir abuscar
aunque non biñesen aqui; el è verdad que non se presentaban, pero ibamos nos
à seis, è oito leguas no seu encontro, è cando tiñan que pasar algun-a ponte ¿ali
era à de S. Quintin? porque se armaba ùn-a estraleria que nonche digo nada:
solo podo asegurarche, que se han de acordar das Pontes de Ledesma, Cesures,
Ulla, Bea è outras moitas, è en especial da de San Payo; pero ò noso mayor gusto
era cando sabiamos que tiñan as racions xsuntas para lebar os campamentos donde estaban, irllas à sacar ¿qué tomabamos ùn-as lupandas de mi
alma? è desde que quenciamos ¿à eles que son de Pavia? Ali pillabamos è
matabamos catro, acolá colliamoslles un carro de municions, aqui pescabamos
outros cinquenta, desorte que tan enfaenados andabamos que nin cuidabamos
de semente, nin de nada, sinon pescar è saquear Franceses. Có estas cousas
nonche podo ponderar ò medo garrafal que pillaron, porque nin dormian nas
casas sinon no monte, non pasaban por camiño algun, sinque aqueles
renequajos, que chaman Bultixsures non rondasen un quarto de legoa os lados,
pero ò cabo caian moitos, porque si ò tiro non era nùn-a parte, era noutra; pero
nosoutros mais ben nos tirabamos os Dragons que ò mismo era coller un que
aber disputas sobre quen lle abia de tirar mais polo rabo de besta quelles colgaba
na quelas que son coma as bacenicas dos Barbeiros.

Ch. Esos chamanse Morrions.

Ming. Non quero saber como se chaman, porque para min non teñen
mais nome que bacenicas. Pero antes de que eu checonte todo ò de S. Payo,
dime ti que biche è fixseches por alá.





Revisión como estaba o 15 de abril de 2018 ás 11:57


PROEZAS
D E   G A L I C I A ,

EXPLICADAS BAXO LA CONVERSA-
CION RÚSTICA DE LOS DOS
COMPADRES

CHINTO Y MINGOTE
 
       
Por D. José Fernández y Neira,
Oficial que ha sido de número de la
Secretaría de la Junta Suprema del
Serenísimo Reyno de Galicia, y ac-
tual tercero de Contaduría de
la Real Fábrica de Cigarros
del mismo.
         
CORUÑA MDCCCX [1]
EN LA IMPRENTA DE VILA
Con licencia.
 



Proezas de Galicia, 1810 (PDF).


                                                                                          Omnia vincit labor.

                                             PRÓLOGO.

Si mi corto talento, y pequeña instruccion se presenta á tu vista,
lector amado, para graduar de poco mérito esta obrilla, te ruego muy
encarecidamente tomes esto mismo en consideracion para dispensarme los
defectos que notares. Las noticias que he tenido, y lo que observé por mi
mismo quando despreciando las comodidades de mi casa, y los
emolumentos de mi empleo he abandonado todo por no estar baxo el
infame yugo de los franceses, y transité la mayor parte de Galicia para
presentarme en el Exército del Excmo. Sr. Marques de la Romana, como lo
he verificado; han sido para mi el estímulo mas grande que me ha obligado
á referir baxo una conversacion rústica una pequeña porcion de la multitud
de echos héroicos que hasta ahora ignoran muchas personas, y harán eterna
la gloria de mis caros compatriotas los Gallegos. Me lisongeo de haber sido
exâcto en la relacion de los hechos y sus circunstancias, aunque he
omitido por varias consideraciones nombrar los pueblos y señalar los
sugetos; pero luego vendrá el dia en que puedan marcarse todos estos
héroes para admiracion y modelo de la posteridad.

       Presta pues con gusto tu atencion, lector amado, y conserba siempre
en tu memoria tan grandes proezas, para imitarlas como debe todo buen
español, mientras yo me congratulo con la satisfaccion que recibirán los que
han tenido parte en tan héroicos sucesos.

                                             ADVERTENCIA.

       La diversidad que se observa en la pronunciacion y significacion de
términos en cada una de las siete Provincias del Reyno de Galicia, me ha precisado
á omitir muchos, que ciertamente no se entenderian, y solo me valí de aquellos mas
claros aunque del país, á fin de que con la mayor facilidad puedan todos comprender
su lectura.

                                             CONVERSACION.


Chinto. ¡Dame meu querido Mingote, dame ese abrazo para min tan
deseado nestos cinco meses que fai que nonos bimos!

Mingote. ¿Como che podrei negar amado compadre ese abrazo, si
pensei que entoda à miña vida para min abia consolo hasta que te non vise?

Ch. ¿E cómo che foi por acá con esos diabros de esos Gabachos?

Ming. Ome nonme fales deso, porque se me encrechan os pelos da
cabeza solo en pensar nas cousas que fixseron. As de saber que carta feira
da primeira semana de Frebeiro chegaronche á este lugar vinte è catro ¿qué
eu inda dudo aora si eran omes? porque che trahian na cabeza por
sombreiros ùn-as da quelas que son coma as bacias da feitar que teñen os
barbeiros das Vilas de laton, è logo ninche sey si era cola de besta, ou rabo
de boy ò que trahian colgando nelas, porque asi como chos bin
escapeiche para ò monte, aunque despois bolbin.

Ch. Pero....

Ming. Agarda un pouco que che bou á decer ò que fixseron. Dempois
que rexsistraron todo, colleronche as galiñas que puideron, repelaronchas,
derreteronche nùn-a caldeira canta graxsa è pingo encontraron, è
meteronchas ali, desorte que se pasaron è coceron seique mais cá manteiga,
sin botarlles miaxsa de auga, è correndo banchese à bodega, abrironche as
pipas, è sacaronche cheos de viño os caldeiros è olas, deixsando abertas as
villas, de maneira que todo ò viño se foi pola bodega; desque sopetearon (que
os sopetee Satanás) todo ò dia, foronse à graneira, è sacaron en cestas todo ò
trigo è centeo que lles dou à gana, è ceibaronllo diante os cabalos: ¡ah!
faltabacheme decir que para facer ò lume partironche as uchas è tabo-retes
todos, de sorte que abia ùn-a fogueira que non deseaba eu sinon belos nela.
Asi que anoiteceu bolbenche à poñer ò lume os caldeiros con viño, è cando
eu pensaba que seria para bañar os cabalos, è mais à eles ¡bin morte que me
deixsou! que me deron cò mel, è botaroncho todo rebolto cò viño, è dempois
beberon da quelo hasta que ò dexsaron de sobro.

Ch. E ti non....

Ming. Ome cala, que eu che contarei por punto è coma ò que pasou.
Cando pensei que se deitasen, bexso que me agarran, è que xsuro à Dios lles
abia de traer ali Piculinas: amin que me abian comido todas as galiñas (que
esto crehin querian decir) fixsenlles señas (porque esto de tratar con xsente
que non fala como os christianos, xsa ti me entendes ò traballo que è) que non
tiña mais ¡quen tal lles dixso! pegaronme ùn-a soba, que nin aquelle deron à
Christo: à la dempois que mo acabaron de espricar por señas, (que
sempre eu pensaba que eran diabros porque che facian ùn-as caretas como ti
xsa verias) por berme libre deles, dixsenlles que lles iba buscar as Piculinas
¿pero non sabes ò que fixsen? bendome xsa sin cousa ningù-a, è que cando
asi comenzaban coas felecedades que decian, que tal seria ò ultimo;
xsunteiche us cantos veciños, è cando estaban mais desprocatados (¡baya
pareceme que estou na festa!) entramosche na casa, è á un por un lles fomos
cortando as cabezas ¿que tal non fixsemos ben?

Ch. O mesmo que si un Anxsel bolo dexsera, ¿è os cabalos?

Ming. Eses coma seus compañeiros, tamen lebaron ò mesmo camiño:
desque acabamos, collemosche todo, è poñemolos en carros para lebar ò rio.
Cando che estabamos celebrando esto, oimosche ùn-a bocina, ou trompeta;
bolbemos à cara ¡è vimos! tantos soldados que trahian nus paus ùn-as paomas
cos brazos abertos. Botamosche à fuxsir, para ò monte è eles tras nos; pero
no nos colleron, mas lebaron todos os bois è carros cargados, è puxseron lume
à casi todo ò Lugar. Nosoutros que andabamos como ò paxsaro de seca para
meca, logo que soupemos que se foran, bolbemos para ó Lugar, è bimos chegar
un amigo noso, que se xsuntou cun Frade que tiña corenta è nobe omes xsunta
Ourense, è contounos que abian feito tres descargas contra ò Exsercito de Sul,
è dempois que lle mataron us poucos dos seus ladrois, que asi lles chamo, è ei
de chamar, é se retiraron para outra parte ¿ti bes como brua un xsabalín cando
se be acosado dos càs? pois asi dice que che bruaba, è pateaba ese Sul, è que
falaba “Une Fraire con cinconte omi tenibii el atreviman de facer frent aun
exsercite vitorioso, como el de moa: esti seti farsa futre, è de afusilé tuti.” Pero
que burro è ome, coma si lle abian de pordiante, ninlle abian de ter medo.
Estubemosche, ome de Dios è Maria Santisima, nobe dias sin ber mais
gabachos, aunque tiñamos noticia, que en tal parte bulrraran as mulleres de
fulanos, que aculà puxseran fogo as casas, è lebaran ò gando, è as bestas,
matando tantos nenos, que ali afusilaron estes, è aquelles omes, é enfin todos
os dias oiamos campanas, que este foi ò albitrio que se tomou para que cando
biñesen fuxsise à xsente para ò monte. Un dia de madrugada bemos chegar
un Cabaleiro, que cuidamos que biña fuxsindo, como todos os dias chegaban
Frades, Cregos, Señoras, nenos &c., cando nos ben coa embaixsada de que no
nos fosemos do Lugar que chegaban Franceses, sin que fixsesen à ningun mal,
è que do contrario queimarian as casas !quen tal oyeu! amarramoscho,
fixsemoslle decir à confesion, è logo dimoslle pasaporte. O anoitecer
chegaronche outros vinte è dos diabros das colas, pedendo racions para os
compañeiros: meu compadre ò Xsuez foise à casa do tio Cristobo, è
dixsolle: “Ome teño na casa esta noite vinte è dos Dragós, non hay comodidad
para tantos, si me fixseras ò fabor de aloxsar na tua casa algus estimariacho,”
è dixsolle Cristobo ¿si ome, si, mandame os que queiras, aunque sean todos?
O Xsuez mandoulle catorce, admeteunos con moito agrado, doulles de cear ó
que quixseron, è tamen de beber, è eles loucos decian “ser bon Patron, ser bon
Patron.” ¿Pero non sabes ò que fixso Cristobo?

Ch ¿E que fixso?

Ming. Como nonche tiña na casa si non aquelo mas preciso, foise à
eira, trouxsoche para facerlles as camas toda à palla que tiña, è dempois que
estaban durmindo, pegouche fogo à palla, è él escapou deixsandos fechados.
El è verdad que quedou sin casa, pero botou de conta que si dempois lla abian
de queimar eles, tibo ò gusto de que ardesen nela. ¡Vallame Dios que
gusto todos tiñamos ò ber desde lexsos arder à casa, relinchar os facos, è gruñir
os diabrillos de dentro! O resultado foiche, que os catorce ficaron, é os oito da
casa do Xsuez tamen pereceron alà de noite, ¿queres creer que despois non beu
mais ningun à este Lugar anque pasaron por cerca? Pero tí pensarás que non
fixsemos mais nada (¡ò que te engañas!) Douchese en reunir à Paisanage
mandada por algus Cregos, è particulares, è ibamosche ò camiño real, eùs
poucos poñianse tal como daqui un quarto de legua, è si era pequeno numero
de Franceses deixsabamolos entrar, è os da diante empezaban ò fogo, è mentras
ibamos outros por detras, è empezabamos à gritar como nùn-a monteria,
rendibú, rendibú, è coma eles bian tanta xsente, tiraban de armas, è poñianse de
rodillas para que no nos matasemos; pero aunque foran os que foran todos nos
parecian nada à sede quelles tiñamos. Nùn-a ocasion entre eu è outro,
estubemos axsexsando para un Frances que biña solo polo camiño, anque atras
ò seguian moitos mais, obserbamos que mirou aùn-a parte è à outra, è que se
deitou, è nos fumonos agachadiños à rentes do balo, è saltamos dun golpe
sobre del, que cando quixso recordar xsa se encontrou sin fusil; amarramolo
ben, è subimolo à un cerro, è mentras que ò meu compañeiro ò escabechaba,
fun aber si biñan mais, òu que rumbo tomaban, cando oio ò meu
compañeiro, que me decia ¿Mingote, Mingote, cata aqui que dice este
demonio? bolbin ¡è que decia! estabache co as maus lebantadas[2] gritando “seti
Aleman, seti Aleman christianus,” es dentonces espriqueille ò meu compañeiro
que decia que era Aleman, è él dixsome ¿è que xsente è esa? respondille eu son
os compañeyros dos Fra[n]ceses que beñen à axsudalos; è salta ò meu
compañeiro, (baya que me dou ùn-a gana de rir) ¿esos son os que eu
busco? pois xsa que è Aleman que diga ò credo, que si fora Frances, nin astra
eso lle deixsaba, porque xsa estan condenados. Acabado esto notamos cos que
biñan atrás se dirixsiron ò Conbento de Tenorio, din recado os xsefes,
xsuntámonos, é fomonos alá, è collemoschos coma ò rato na rateira, porque
anque fixseron fogo, arroxsámonos con tal furia à eles, que nin un escapou.

Ch. ¿E donde tiñades as municions para todo eso?

Ming. Un-as sacabamolas os Franceses, è outras dabannolas nos Portos
de mar aquelas boas almas dos Ingreses, que Dios lles faga tanto ben como eles
nos fixseron. Dempois que dimos en reunirnos à catro mil omes, è mais, porque
ò mismo era oir á campana concurriamos coma as moscas ò mel, dimos na traza
de facer cañons ¿è sabes como? colliamosche un tronco de calquera arbol,
escababámoscho por dentro cò seu oido, logo poñiamoschelle ùn-as
abrazadeiras gordas de ferro, è desta sorte resistia hasta doce cañonazos. Cando
asi nos bimos, xsa nin à toda à Francia lle tiñamos medo. ¿Queres creer que tal
foi ò que cobraron os gabachos, que nin por Dios, nin por Xsudas querian subir
à montaña, nin pelear cos Brigantes, que asi nos chamaban à todos? pero con
todo eso que burros eran, cuidaban que seique no nos abiamos de ir abuscar
aunque non biñesen aqui; el è verdad que non se presentaban, pero ibamos nos
à seis, è oito leguas no seu encontro, è cando tiñan que pasar algun-a ponte ¿ali
era à de S. Quintin? porque se armaba ùn-a estraleria que nonche digo nada:
solo podo asegurarche, que se han de acordar das Pontes de Ledesma, Cesures,
Ulla, Bea è outras moitas, è en especial da de San Payo; pero ò noso mayor gusto
era cando sabiamos que tiñan as racions xsuntas para lebar os campamentos donde estaban, irllas à sacar ¿qué tomabamos ùn-as lupandas de mi
alma? è desde que quenciamos ¿à eles que son de Pavia? Ali pillabamos è
matabamos catro, acolá colliamoslles un carro de municions, aqui pescabamos
outros cinquenta, desorte que tan enfaenados andabamos que nin cuidabamos
de semente, nin de nada, sinon pescar è saquear Franceses. Có estas cousas
nonche podo ponderar ò medo garrafal que pillaron, porque nin dormian nas
casas sinon no monte, non pasaban por camiño algun, sinque aqueles
renequajos, que chaman Bultixsures non rondasen un quarto de legoa os lados,
pero ò cabo caian moitos, porque si ò tiro non era nùn-a parte, era noutra; pero
nosoutros mais ben nos tirabamos os Dragons que ò mismo era coller un que
aber disputas sobre quen lle abia de tirar mais polo rabo de besta quelles colgaba
na quelas que son coma as bacenicas dos Barbeiros.

Ch. Esos chamanse Morrions.

Ming. Non quero saber como se chaman, porque para min non teñen
mais nome que bacenicas. Pero antes de que eu checonte todo ò de S. Payo,
dime ti que biche è fixseches por alá.




Notas

  1. Hai unha edición de 1893, miniaturizada, prologada por Andrés Martínez Salazar, con ilustracións de Román Navarro e Urbano González, e outra de 1984, dentro da colección da Editorial de los Bibliófilos Gallegos.
  2. No orixinal lebandas, corrixido para lebantadas na fe de erratas.

Véxase tamén

Bibliografía


Tódalas obras orixinais deste autor atópanse no dominio público. Isto é aplicábel en todo o mundo por mor de que finou fai máis de 80 anos.
As traducións poden non estar en dominio público.